مینجیق

در آن فیلم هم می بینیم که زنان زندانی علی رغم درد ها و رنج های فراتر از تصور، باز هم در هر فرصتی می خوانند و دست می زنند. البته فیلم پیام هایی بسیار بسیار فراتر دارد. جزو بهترین فیلم هایی است که دیده ام. تا قبل از این فیلم فکر می کردم «فیلم دایره مینا» که توسط داریوش مهرجویی بر اساس داستانی از ساعدی در قبل از انقلاب ساخته شده برترین فیلم اجتماعی ایرانی است. الان می بینم فیلم زندان زنان از آن هم برتر است.

در پی فیلم دیدم یکی نوشته بود بهترین و عمیق ترین قسمت فیلم رابطه عاطفی ای بود که بین میترا (زندانی) و زندانبان شکل گرفت. من که ندیدم رابطه ای عاطفی بین این دو شکل بگیرد! حتی در وقت خروج میترا از زندان بعد از ۱۶ سال، میترا نگاه گرمی به زندانبان نیانداخت. در سال ۱۳۷۹ که فیلم ساخته می شود مردم ایران آن قدر احساساتی و تا حدی ملودراماتیک بودند که اگر دو غریبه با هم در تبریز سوار قطار می شدند و در مشهد پیاده می شدند حتما خداحافظی شان نیم ساعت طول می کشید و با کلی ابراز احساسات توام می شد! آن صحنه خداحافظی که در فیلم نشان داده می شود نه نشانه شکل گیری رابطه عاطفی بلکه به این معنا بود که زندانبان نتوانست میترا را بشکند. خود بارها شکست اما نتوانست میترا را بشکند. دست آخر میترایی که نذاشتند حتی برای روزهای آخر و خاکسپاری یا چهلم مادرش مرخصی بگیرد، همان میترا که جوانی اش را در زندان پوساندند و نذاشتند با کسی آشنا شود و تشکیل خانواده دهد، همان میترا با امید و انگیزه قوی برای نجات عزیزی که عمیقا بااو پیوند عاطفی داشت به بیرون زندان پا گذاشت تا برود و او را نجات دهد .اما زندانبان با آن همه هارت و پورت در زندان ماند که به کار ۱۶ سال گذشته اش -یعنی تلاش برای شکستن آدم ها برای رسیدن به جامعه آرمانی اش -ادامه دهد. عملا در فیلم دیدیم نتیجه آن فضا که زندانبان هم در ساختنش نقش مهمی داشت چیزی نبود جز فراهم کردن بستری برای امثال زیور که جامعه را به تباهی کشند.

پدیده ای هست به نام «سندروم استکهلم». به علاقه مند شدن زندانی به زندانبان سندروم استکهلم گفته می شود. بحث هست که آیا این پدیده، یک بیماری روانی است یا خیر؟ به هر حال پسندیده شمرده نمی شود. فیلم برعکس نظر آن بیننده، به نظرمن در مورد سندروم استکهلم نبود بلکه مضمون اجتماعی داشت. نشان می داد چه طور دهه به دهه تعداد زندانیان بیشتر می شود و کودکانی که در زندان در آن شرایط بزرگ می شوند چه سرنوشتی در انتظار دارند .

فیلم نشان می دهد که زندانبان حتی از زندانیانی هم که می خواهد روح و روان و فردیتشان را بشکند ، بیچاره تر و بدبخت تر هست! تا جایی که دزدکی ماتیک مصادره شده از زندانیان را بر لب می زند!! دیگه یک ماتیک از آن خود داشتن چیز بزرگی نیست که آدم بخواهد مال چند زندانی را مصادره کند و بر لب زند!

باز زندانیان با هم می خواندند و می رقصیدند. آن بیچاره ۱۶ سال تمام اسیر تصویری بود که از خود ساخته بود. تصویری که از خود ساخته بود تصویر یک زن قوی بود که زندانیان را چنان می شکند که مطابق الگوی زن جامعه آرمانی او بشوند. زنی که از منظر خود چنان مقتدر و مردانه -از منظر ما چنان بی رحم و بی انصاف بود که حتی به کودکان بیگناه زندانیان هم رحم نمی کرد و برای شکستن اراده زندانیان کودکانشان را در برف و سرما ساعت ها می ایستاند. چرا؟ تا به زعم خودش جامعه ارمانی اش را بسازد. اما درعمل چه از آب درآمد؟

خودش بهتر از همه توصیف کرد که چی فکر می کرد چی شد! بعد از تلفنش که زیر لب زمزمه کرد «اینها رئیس زندان نمی خواهند اینا .... می خواهند.» سانسور .... از من هست. مناسب به کار بردن در صفحه مینجیق نیافتم.

در انتهای فیلم خود زندانبان سعی می کند که مقدمات آزادی میترا را فراهم کند. من چنین برداشت نکردم که از روی محبت این کار را می کرد. فکر می کنم حضور میترا به او یاد آور می شد که چه قدر در زندگی راه اشتباه پیموده. از این رو می خواست دیگر میترا جلوی چشمش نباشد. برداشت من این بود. با همه اینها زندانبان شخصیت منفی فیلم نبود. او در مبارزه با فساد صادق بود. اما مافوق او که با تلفن به او دستور می داد چنین نبود. البته فیلم شخصیت منفی هم داشت. بسیاری از شخصیت های منفی فیلم را در قاب دوربین ندیدیم: مثل رییس همان زندانبان یا ناپدری آزارگر میترا. اما زیور در فیلم مظهر شر و فساد بود. فیلمساز نکوشیده بود در ما حس همدردی با زیور به وجود آورد. نسبت به بیشتر زندانیان فیلم حس همدردی به وجود می آورد اما نسبت به زیور ابدا. اتفاقا نشان می داد بقیه هم که وضع مطلوبی نداشتند به آن راه کشیده نشدند پس زیور هم می توانست چنین نشود که شد. فیلم نسبت به زنان معتاد که ناله می کردند هم حس همدردی به وجود نمی آورد. آنها را شخصیت منفی نشان نمی داد اما سعی هم نمی کرد که ما دلمان به حالشان بسوزد. حتی نشان می داد که میترا -قهرمان فیلم- هم حال وحوصله ناله های خماری آنها را ندارد و با شنیدن ناله هایشان به آنها پرخاش می کند.

توصیه می کنم فیلم زندان زنان ساخته منیژه حکمت را ببینید. نوشته های من داستان فیلم را لو نداده! فیلم آن قدر ظرافت و داستان های موازی دارد که با این نوشته ها لو نمی رود. هر زمزمه ای که در فیلم به صورت بکگراند می شنویم خود یک داستان هست. حال که من بخشی از داستان را لو دادم می توانید به این زمزمه ها بیشتر توجه کنید و داستان های موازی را هم تعقیب کنید.

به یکی از داستان های موازی اشاره می کنم. چون به زبان ترکی است عده ای شاید متوجه نشوند. اما مهم هست که به آن توجه شود. در قسمت دوم فیلم یعنی سال ۱۳۷۰ صدای آرام پیرزنی را می شنویم که به میترا بابت فوت مادرش تسلیت می گوید و دلداری می دهد. دوربین روی او زوم نمی شود و جزئیات چهره اش را نمی بینیم. در آن قسمت فیلم که یکی از مسئولان برای بازدید از زندان می آید باز صدای این خانم را می شنویم که به ترکی می گوید مرا اینجا عوضی آورده اند من مال تبریزم. می دانید که این هم مسئله ای هست. گاه زندانیان را به دور از شهر خود می برند که هم از نظر فرهنگی برایشان سخت تر می شود و هم (مهمتر این که) کس و کارش برای ملاقات آمدن یا وسایل فرستادن ده برابر بیشتر به زحمت می افتند.

فیلم زندان زنان بسیار زیبا ساخته شده. داستان فیلم از سال ۱۳۶۲ آغاز می شود ودر سال ۱۳۷۹ به پایان می رسد. در بین فیلم ها و سریال های ایرانی به ندرت اتفاق می افتد که کارگردان به تغییر عادات و مدها و ... در طول دهه ها توجه کند.

این فیلم اما از این نظر هم بی عیب هست. (دست کم عیبش را من ندیدم در حالی که اشتباهات آناکرونیستی سایر فیلم ها بدجوری توی ذوقم می زنند.) در میانه فیلم، اخباری درمورد فروپاشی شوروی از بلندگوی زندان پخش می شود و مایه صحبت های نیمه جدی-نیمه شوخی زنان زندانی می گردد.

جالب هست که زندانیان در مورد یک مسئله بین المللی نظیر فروپاشی شوروی اظهار نظر می کردند. طبیعی است اگر زندانیان چپگرای سیاسی در این باره صحبت کنند. اما زندانیان فیلم عمدتا به علت جرایم غیر سیاسی در بند بودند. صحبت شان در مورد تاثیر فروپاشی شوروی بر روی بیزنس بین المللی خدمات جنسی بود!

فیلم حتی ادبیات عامیانه دهه های مختلف را هم به دقت بازآفرینی کرده است. فکر نکنید سراسر فیلم غم و غصه بود. شوخی های اسی (سپیده با بازی پگاه آهنگرانی) در آخر فیلم، لبخندی به لب بینندگان می نشاند. لبخندی تلخ. من مدت ها بود اصطلاح «آب و هوا» را فراموش کرده بودم. با دیدن فیلم و شنیدن این اصطلاح از زبان سپیده و دوستانش، همنسلان من به زمان نوجوانی شان پرتاب خواهند شد!

گفتم که! وضعیت نگاه داشتن نسل ما در مدارس و خوابگاه ها شباهت هایی با همان زندان ها داشت. منتهی ما درسخوان بودیم. بزهکار نبودیم. شانس آورده بودیم که خانواده ای درست و حسابی داشته باشیم. اگر بدشانس بودیم و در زندان دنیا می آمدیم به احتمال زیاد کل زندگی مان مثل آنها می شد. خودما ن با آن اسی خیلی فرقی نداشتیم. برخورد جامعه با ما هم خیلی فرقی با برخورد با اسی نداشت. جامعه با ما هم همان قدر بیرحم بود اما ما شانس آورده بودیم و خانواده ای داشتیم که ما را محافظت کند. اسی این شانس را نداشت. جز این تفاوتی بین امثال او و من نبود.

پی نوشت ۱: خوبی های فیلم زندان زنان را گفتم بدی اش را هم بگم. زیر نویس های انگلیسی اش افتضاحه. از دوستان خارجی تان دعوت نکنید که فیلم را ببینند. مگر این که زیرنویس مناسب بیابید.