What went wrong?

+0 به یه ن

What Went Wrong?: The Clash Between Islam and Modernity in the Middle East
نام كتابی هست نوشته برنارد لویس كه در بحبوحه حوادث بعد از یازده سپتامبر به بازار آمد و بنا به موقعیت پرفروش شد و مورد توجه قرار گرفت. من كتاب را نخوانده ام اما آن گونه كه شنیده ام كتاب در خور توجهی هست كه عالمانه و محققانه نوشته شده. بعد از یازده سپتامبر خیلی از نویسنده ها خواستند از این نمد كلاهی بدوزند. یكی اش هم اوریانا فالاچی كه یك فحش نامه علیه مسلمانان نوشت . كتاب برنارد لویس از این جنس نیست. به تایید صاحبنظران در این زمینه محققانه نوشته شده. هرچند كتاب را نخوانده ام اما چندین سخنرانی در نقد این كتاب را كه توسط یكی از فیلسوفان نامدار ایرانی ارائه  شده بود گوش دادم. در سخنرانی بیشتر نظرات و ادعاهای كتاب مورد تایید واقع شدند. اما به بخش هایی هم به دیده ی تحقیر و تخفیف نگریسته شد. از جمله این كه در كتاب ادعا شده بود كه یكی از دلایل كه در كشورهای غربی رشد علمی اتفاق افتاد و خاورمیانه ای ها درجا زدند این بود كه در غرب زنها اجازه رشد و تحصیل و بازكردن های افق های دید داشتند اما در خاور میانه زنها را "توركی-سی باسما گور" می كردند و نمی ذاشتند افق های دیدشان رشدی بكند.
فیلسوف نامدار ایرانی به تحقیر گفت اگر چنین حرفی از دهان یك فرد عامی بیرون می آمد به بیسوادی و عوامیت او می بخشیدیم اما آدم تعجب می كند كه چه طور متفكری چون برنارد لویس چنین چیزی می گوید.
با این كه همان زمان هم می دانستم جین استنفورد چه نقشی در پایه نهادن استنفورد داشت، با این كه می دانستم این امیلی بود كه كتاب اصلی نیوتن را از لاتین به فرانسه ترجمه كرد و برای عموم قابل فهم كرد. با این كه از حشر و نشر او با ولتر و تاثیرش بر ولتر و در نتیجه پروسه روشنگری خبر داشتم, با این كه از مصاحبت كسانی مثل بنجامین فرانكلین یا لئوناردو داوینچی با زنان دربار و تاثیر آنها بر شوهرانشان در سیاست گذاری های علمی خوب خبر داشتم حكم آن فیلسوف معاصر با چنان قطعیتی صادر شده بود كه من فكر كردم لابد او كه چنان دم از بالاتر از عوام بودن می زند و برنارد لویس را به این علت در ردیف عوام می خواند چیزی می داند و می فهمد كه من نمی دانم و نمی فهمم.

مدت ها گذشت تا به موزه ی علم فلورانس رفتم. موزه ای به اسم گالیله. فلورانس شهر موزه هاست. موزه های معروفی مانند اوفیتزی یا موزه آكادمیا كه مجسمه معروف دوید اثر میكل آنژ در آن به نمایش گذاشته شده است. اما برای من موزه علم گالیله بسیار جالب تر بود.

در موزه چندین نكته توجهم را جلب كرد. به برخی از آنها اشاره می كنم:
1) رشد پژوهش علم تجربی همگام و همزمان با پیشرفت های صنعتی بود. همان صنعتگرانی كه مورانو ها و كریستال های تزئینی و كاربردی برای اشراف و تاجران ثروتمند ایتالیای آن روزگار می ساختند وسایل آزمایشگاهی هم برای دانشمندان می ساختند. اگر مكاتبات ابن سینا و ابوریحان را خوانده باشید می بینید كه چه قدر در این كه فرضیه های خود را آزمایش كنند كمبود دستگاه داشتند. اما برای كسی كه در فلورانس یا ونیز آن روزگار می زیست كاری نداشت كه  به  همسایه صنعتگر ش سفارش دهد تا دستگاه مورد نظر را برایش بسازد!
انباشت ثروت و هنر در شهر های آن روز ایتالیا كه مركز رنسانس بود این امكان را برایشان فراهم می ساخت.

2) معادلات ماكسول به این راحتی ها نوشته نشده اند. كل قرن 18 ذهن اروپایی هایی كه غم معیشت نداشتند با الكتریسته درگیر بود. دانشمندان آن دوره می رفتند در خانه ها ی اشراف وبرایشان نمایش های الكتریسته ترتیب می دادند. اشراف به وجد می آمدند و كنجكاو می شدندو خرج آزمایشگاه هایشان رامی دادند.
با خود می اندیشیدم ما چرا چنین چیزی نداشتیم؟! چرا خان ها و شازده های كشورما از این افراد در بساط نداشتند. یادم افتاد كه در قرن نوزده و در دربار ناصر الدین شاه هم ملكم خان از این گونه نمایش ها راه می انداخت. ظاهرا ناصر الدین شاه هم خوشش می آمد و سرگرم می شد. باخود گفتم پس چرا ناصر الدین شاه نمی آمد آزمایشگاه جدی پژوهشی ترتیب دهد. چه فرقی بود بین ناصرالدین شاه و اشراف اروپایی!؟ برویم سراغ نكته سوم تا فرق را ببینیم.
3) در موزه علم فلورانس گالری ای هم به وسایل آزمایشی و رصدی آماتوری اختصاص داشت. بیش از نیمی از آنها مخصوص بانوان اشراف بود. مثلا وسایل رصدی بود كه در كنارش جعبه آرایش خانم قرار داشت. چیزهایی از این دست!
اینجا بود كه تفاوت را دریافتم. ناصرالدین شاه نمایش های فیزیك و شیمی ملكم خان را می دید. خوشش می آمد. صله ای می داد و مرحبایی می گفت و شوخی ای می كرد و سپس به حرمسرا می رفت. به آغوش زنانی كه دنیایشان وسیع تر از  آن حرمسرای تنگ  فتنه هایش و نقشه های حرمسرایی اش نبودند. به آغوش زنانی كه یكی او را می دیدند و دیگر چند كس كه فكرشان را با عقاید واپسگرا و خرافی پر می كردند. نمایش علمی از ذهن ناصرالدین شاه پاك می شد و خرافه ها جایش می نشستند.
اما اشراف اروپا -كه در علاقه و تاثیرپذیری از جنس لطیف كم از ناصرالدین شاه خوش ذوق و خوش سلیقه ما نداشتند- به نزد زنهایی می رفتند كه به همراه خودشان شاهد نمایش های علمی بودند. ذهنشان درگیر همین مسئله بود. با هم صحبت می كردند و به این نتیجه می رسیدند كه بهتر هست از علم بیشتر حمایت كنند  و برایش كاربرد عملی بیابند و چیزهایی از این دست.
تفاوت از زمین تا آسمان هست. بله! حق در این مورد با برنارد لویس بود. تعصب مردسالارانه چنان چشم فیلسوف ایرانی معاصر را بسته بود كه حاضر نبود كه در حرف و نشر برنارد لویس تاملی كند. از روی جهالت و نادانی نظر او را تحقیر كرده بود.

از اروپا و دربار ها بیاییم به تبریز خودمان. به حدود شصت سال پیش در شهر اولین ها. برگردیم به زمان هایی كه بابابزرگ ها ی ما جوان بودند. برویم سراغ خانواده هایی كه مردهایشان این امكان را داشتند كه دنیا را ببینند و افق های دیدشان را باز كنند و ایده های نو داشته باشند. این مردها را مجبور می كردند با زنانی ازدواج كنند كه "نجیب و سر به زیر " بودند. گفتمانی هم بین آنها و همسر آینده شان قبل از ازدواج شكل نگرفته بود. زبان هم را نمی فهمیدند. مرد دنبال این بود اختراع كند ابداع كند فلك را سقف بشكافد و طرحی نو در اندازد. زن دنبال این بود كه فلان دستورالعمل خرافی را مو به مو اجرا كند. جامعه مردسالار بود و زن می بایست از او تبعیت كند. اما زن مردش را نمی فهمید كه بخواهد تبعیت كند یا نكند. مرد می دید زنش رفته سراغ فالچی, بندچی و چی چی چی ! عصبانی می شد پرخاش می كرد. می گفت من كجا سیر می كنم این كجا!
انتظار داشت همسرش مثل آن زنهای تحصیلكرده اروپایی با او همگام و همراه باشد. اما زنش اصلا در این باغ ها نبود!
فرزند كه هیچ كدام از این دو را نمی فهمید می دید كه مادر مظلومش مورد پرخاش قرار می گیرد. حق را كامل به مادر می داد. ارزشی هم برای ابداعات و اختراعات و ایده پردازی های پدر قایل نبود. حاضر نبود این راه را برود. آنها را عامل بدبختی خود می دانست و مادر به ظاهر مظلوم هم زیرزیركی این ذهنیت را ذهن بچه ها تقویت می كرد.

دو سه نسل گذشت ! دختران همنسل من بودند كه حق را به پدربزرگ دادند و با خود گفتند طفلك پدربزرگم چه كشیده از دست این افراد عامی دور وبر. خودش در قرن بیستم زندگی می كرد زنش در قرون وسطی!
اگر زنان همان نسل بیشتر اجازه بال و پر گرفتن داشتند و افق هایشان آن قدر باز بود كه همراه و همگام همسر باشند (نه با مظلوم نمایی های عامه پسند سوهان روح شوهر)  وضع جامعه ما، صنعت ما،  علم ما جز این بود كه الان هست. اگر والدین آنها اجازه داده بودند بین دختر و پسرهای آن نسل گفتمانی ایجاد شود و با دنیای یكدیگر بهتر آشنا شوند هردو خوشبخت تر بودند و موفق تر.

اشتراک و ارسال مطلب به:


فیس بوک تویتر گوگل


  • [ ]